Istorijat
Donošenjem Zakona o Državnoj Arhivi Kraljevine Srbije 2/14. decembra 1898. godine osnovan je Državni arhiv Srbije.
Osnivanje Državnog Arhiva Srbije
Ideja o osnivanju ustanove koja bi prikupljala i čuvala dokumenta koja su nastala radom državnih organa, institucija i pojedinaca prvi put se javlja na sastancima Društva srpske slovesnosti 1846. godine. Već sledeće godine u Srbskim novinama je objavljen članak o potrebi osnivanja arhiva:
Ako ćemo celj ovu, da se, to jest, zvanična akta starija od novijih odvoje i čuvaju, da postignemo, nužno je, da se načini ovde u mestu zgrada jedna od dobrog i tvrdog materijala pod imenom N a r o d n o g A r h i v a. Zgrada ova morala bi na takvome mestu biti, da je od požara, koliko je više moguće, sačuvana; a to se postići može ne samo kad se zgrada tvrdo sazida, nego kad je na mestu od drugih kuća dosta udaljenom […]
Zgrada Arhiva SrbijeDržavni arhiv Srbije je osnovan 2/14. decembra 1898. godine donošenjem Zakona o Državnoj Arhivi Kraljevine Srbije. Počeo je sa radom 1900. godine pod nazivom Državna Arhiva Kraljevine Srbije. Prvi upravnik Državnog arhiva bio je dr Mihailo Gavrilović, koji je radio na organizovanju institucije po uzoru na savremene evropske arhive. Pored upravnika, stručno osoblje Arhiva činili su sekretar Milenko Rančić i dva pisara – Jovan Ivković i Radoje Domanović, prvi srpski satiričar.
Od 1900. godine počinje prijem arhivske građe. Najpre su preuzeta dokumenta Knjažeske kancelarije, Popečiteljstva inostranih poslova, Velikog narodnog suda i ranijih državnih nadleštava. U tim godinama poklonima i otkupima preuzimane su i značajne privatne zbirke dokumenata, a prikupljana je i arhivska građa iz stranih arhiva.
Prvih decenija postojanja rad institucije bio je uslovljen nizom problema, među kojima su najaktuelniji mali broj stručnog osoblja i nedostatak odgovarajućeg prostora za smeštaj arhivske građe (depoa) u zgradama koje su iznajmljivane za potrebe Arhiva.
U toku Prvog svetskog rata, sa namerom da se sačuvaju najvrednija dokumenta, deo arhivske građe bio je poslat iz Beograda u Niš i Kruševac, dok je jedan deo građe ostao u depou. Prilikom povlačenja srpske vojske, građa koja je preneta iz prestonice delimično je uništena, delom izgubljena, a najvećim delom završila je u vagonima koji su ostali na železničkoj stanici u Kruševcu. Naporima pojedinaca: dr Marka T. Leka, zastupnika predsednika Srpskog crvenog krsta, Živana Živanovića, državnog savetnika i Ljubomira Kovačevića, člana Srpske kraljevske akademije, ova arhivska građa je sačuvana.
Zgrada namenski građena za Državni arhiv podignuta je 1928. godine prema projektu arhitekte Nikolaja Petroviča Krasnova, ruskog emigranta, zaposlenog u arhitektonskom odeljenju Ministarstva građevina Kraljevine SHS/Jugoslavije.
U toku Drugog svetskog rata Referat za arhive pri Upravnom štabu vojnog zapovednika Beograda vršio je plansku pljačku arhivske građe Državnog arhiva Srbije. Zgradu Arhiva je u dva navrata uzimala na korišćenje nemačka vojska, te je deo arhivske građe prenet na Tehnološki fakultet i u Univerzitetsku biblioteku, a najznačajnija dokumenta bila su smeštena u trezor Narodne banke. Posle Drugog svetskog rata započet je proces restitucije arhivske građe koji još nije završen.
Neposredno posle završetka Drugog svetskog rata Državna arhiva je vršila funkciju centralnog arhiva Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ). U ovom periodu održana je prva izložba dokumenata, objavljena je prva zbirka dokumenata, a organizovan je i prvi arhivski tečaj. Opšti zakon o državnim arhivima za teritoriju FNRJ donet je 1950. godine, a januara 1951. godine i Zakon o državnim arhivima NR Srbije. Time je unapređen zakonski okvir rada Arhiva Srbije, koji je postao centralni arhiv u okviru arhivske mreže NR Srbije.
Arhivu je 60-ih godina pripojen Zadružni arhiv i arhivski deo Instituta za istoriju radničkog pokreta Srbije. Ponovo je pokrenuto pitanje smeštaja arhivske građe. Godine 1970. Arhiv je dobio novu zgradu u Železniku (Bulevar mladih br. 5). Smeštaj građe u dva depoa uslovio je i usklađivanje organizacije rada institucije. Tada je uvedena podela Odeljenja za obradu građe na Odeljenje arhivske građe starog perioda i Odeljenje arhivske građe novog perioda.
Arhitektura zgrade
Pitanje projektovanja namenski podignute zgrade za državni arhiv rešeno je zalaganjem Riste Odavića, upravnika Državnog arhiva Srbije, koji se boraveći u belgijskim državnim arhivima, upoznao sa organizacijom rada i strukturom arhivskih objekata. Konačno je 1925. godine odlučeno da se zgrada podigne u neposrednoj blizini Karnegijeve biblioteke, na prostoru Starog trkališta, na univerzitetskom zemljištu, u Vladimirovoj ulici, danas Karnegijevoj br. 2, kao deo kompleksa univerzitetskih zgrada.
Istorijat zgradaZgrada Države arhive podignuta je prema projektu arhitekte Nikolaja Krasnova, ruskog emigranta, zaposlenog u arhitektonskom odeljenju Ministarstva građevina Kraljevine SHS/Jugoslavije. Nikolaj Petrovič Krasnov, koji je u Beograd stigao 1922. godine kao već iskusan i potvrđen arhitekt, radio je u arhitektonskom odeljenju Ministarstva građevina punih sedamnaest godina, rukovodeći projektantskom grupom za monumentalne građevine, planove za zgradu Državnog arhiva Krasnov je izradio u periodu od 1925. do 1928. godine, kada je i useljena novoizgrađena zgrada.
U srpskoj arhitekturi novijeg doba zgrada Državnog arhiva Srbije predstavlja jedan od nezaobilaznih i najdoslednijih primera arhitekture akademizma. Podignuta je kao jednospratno monumentalno zdanje, u osnovi izvedeno u obliku obrnuto postavljenog slova „T”, sa glavnim, poprečnim traktom okrenutim Karnegijevoj ulici, i podužnim upravljenim ka dvorišnoj strani. U glavnom, poprečnom krilu objekta Krasnov je smestio radne i administrativne prostorije, dok je podužni deo zgrade, okrenut dvorištu namenio njenim depoima. Osnovna namena i karakter objekta nedvosmisleno su odredili njegovo strogo klasicističko kompoziciono rešenje, kako u rasporedu masa, tako i u dekorativnoj obradi fasadnih površina. Svojim osnovnim fasadnim sklopom zdanje Državne arhive potencira miran horizontalizam presečen centralnom rizalitnom masom i krajnjim bočnim, prostorno povučenim partijama. Komponovana je u vidu monolitnog pravougaonog bloka, sa reprezentativnom obradom njegovog središnjeg dela.
Podignuta u delu Beograda u kojem se nalazi više značajnih javnih zdanja, od Varoške bolnice i palilulske Osnovne škole do zgrada Pravnog i Tehničkog fakulteta, Univerzitetske biblioteke, crkve Sv. Marka i zgrade Pošte, zgrada Državnog arhiva jedna je u nizu koja svojim likovnim obeležjima i danas krasi ovaj deo Beograda.
Upravnici Državnog arhiva Srbije
Komisija koja se 1866. godine bavila pitanjem osnivanja i uređenja Državnog arhiva, pokrenula je, između ostalog i pitanje kvalifikacija i kvaliteta koji su zahtevani od njenog budućeg upravnika i tom prilikom konstatovala:
Upravitelj arhive morao bi biti čovek naučno izobražen, naročito poznavajući novu istoriju našeg naroda i otečestva srbskog, tako da bi umeo oceniti važnost svakog akta i pismena.
U pogledu položaja, prinadležnosti i ostalih činovničkih prava, upravnika je trebalo izjednačiti sa profesorima Velike škole i upravnicima Narodne biblioteke i Muzeja.
Dr Mihailo Gavrilović (1900–1911)
MIhailo GavrilovićRođen je u Aleksincu 1868. godine. Školovao se na Velikoj školi i na Sorboni od 1891. do 1900. godine. Doktorsku disertaciju odbranio je 1899. godine u Parizu. Istakao se kao autor istoriografskog dela Miloš Obrenović.
Preuzevši dužnost upravnika Državne Arhive u maju 1900. godine, narednih deset godina radio je na izgrađivanju i organizovanju ove institucije po uzoru na savremene evropske arhive. U tim godinama prikupljana je arhivska građa za istoriju Srbije u 19. veku, a otkupima i poklonima preuzimane su najbogatije privatne zbirke dokumenata. Počelo se i sa uspostavljanjem odnosa sa državnom administracijom u cilju preuzimanja njenih fondova, prikupljana je arhivska građa za srpsku istoriju iz stranih arhiva. Njegovim radom na organizaciji Državne arhive postavljeni su temelji arhivske službe u Srbiji.
Dr Božidar Prokić (1911–1922)
Rođen je 1859. godine u Zabojnici kod Kragujevca. Gimnaziju je završio u Kragujevcu, a po završetku Velike škole 1882. godine postavljen je za profesora Niže gimnazije u Pirotu.
Bio je student na minhenskoj vizantološkoj školi Karla Krumbahera, gde je odbranio i doktorsku disertaciju o Jovanu Skilici, a potom je na Velikoj školi u Beogradu predavao na Katedri za srednjevekovnu istoriju. Po osnivanju Državne Arhive postao je član njenog odbora, a zatim i njen upravnik.
Milenko Rančić (1923–1924)
Rođen je 1853. u selu Ovsištu, Kragujevački okrug. Završio je gimnaziju u Kragujevcu, a potom diplomirao na Velikoj školi, na Istorijsko-filološkoj grupi u Beogradu 1875. godine. Dve decenije je radio kao profesor istorije i srpskog jezika, bibliotekar u Narodnoj biblioteci i Državnoj štampariji.
Od početka rada Državne Arhive, 1900. godine, radio je kao sekretar ove institucije, da bi 1923. godine radio kao njen zastupnik, a potom bio i postavljen na mesto direktora.
Rista J. Odavić (1924–1929)
Rođen je 1870. u Beogradu. Gimnaziju je završio u Beogradu, gde je i diplomirao na Filozofskom fakultetu ondašnje Velike škole 1894. godine. Bavio se književnim i publicističkim radom.
Do 1924. godine radio je kao načelnik Umetničkog odeljenja Ministarstva prosvete. Kao državni arhivar (direktor Državne Arhive) najzaslužniji je za podizanje današnjeg zdanja Arhiva. Njegov rad karakterisalo je i unapređenje arhivistike, posebno na polju prikupljanja, sređivanja i obrade arhivske građe, kao i stvaranju uslova za njeno čuvanje i smeštaj.
Za svoj rad odlikovan je ordenom Svetog Save V, IV i III reda, ordenom Belog orla V i IV reda i ordenom Legije časti V reda.
Đurđe Jelenić (1929–1938)
Rođen je 1882. u Trnavi, srez oplenački. Filozofski fakultet je završio u Beogradu 1907. godine.
Đurđe Jelenić je godinama bio lični sekretar prestolonaslednika, a potom regenta Aleksandra Karađorđevića. Kao upravnik Državne Arhive izradio je Projekat zakona o državnim arhivima i registraturama 1935. godine, sa ciljem poboljšanja arhivske službe u Kraljevini Jugoslaviji.
Dr Aleksandar Arnautović (1939–1941)
Rođen je 1888. u Pirotu. Maturirao je u Beogradu, gde je i diplomirao na Odseku za jugoslovensku književnost Filozofskog fakulteta. Za doktora književnosti promovisan je na Sorboni 1927. godine.
Bio je službenik Kraljevskog poslanstva u Parizu. Kao upravnik Arhiva izradio je Nacrt Pravila o polaganju državnog prijemnog i stručnog ispita za službu u državnim arhivima i učestvovao u izradi Nacrta Uredbe o državnim arhivama u Kraljevini Jugoslaviji.
Dobitnik je brojnih odlikovanja i nagrada u Jugoslaviji i Francuskoj.
Milan Jovanović Stoimirović (1941–1944)
Rođen je 1898. u Smederevu. Pravni fakultet završio je u Beogradu. Za upravnika Državne Arhive postavljen je 30. oktobra 1941. godine. U međuratnom periodu radio je kao novinar, direktor i urednik nekoliko listova i agencije „Avala“.
Kao publicista i novinar, uspeo je da sagleda koje je mere neophodno preduzeti radi unapređenja arhivske službe. Radio je na otkupu arhivske građe u privatnom vlasništvu i na zaštiti arhivske građe koja se nalazila u posedu stvaralaca, a kao iskusni novinar uspešno je propagirao svoj rad u štampi. Tokom 1943. za potrebe Ministarstva prosvete izradio je i spisak potrebnih mera za opšte poboljšanje rada Arhiva, pri čemu je kao najvažnije poslove naveo: izgradnju nove zgrade za potrebe arhiva, organizovanje arhivističke škole, pokretanje časopisa za arhivistiku i uvođenje specijalnih službi koje bi se bavile konzervacijom i snimanjem dokumenata.
Dr Petar Kolendić (1944–1945)
Rođen je 1882. u Dubrovniku, gde je završio gimnaziju. Studije slavistike i klasične filologije završio je u Beču, gde je i doktorirao 1908. godine.
Kolendić je bio istaknuti filolog i predratni profesor jugoslovenske književnosti na Filozofskom fakultetu u Skoplju. U periodu 1941–1944. godine bio je na službi u Arhivu, a Glavni narodnooslobodilački odbor Srbije odredio ga je, 1944. godine, da preuzme rukovođenje i uređenje Arhiva. Na položaju upravnika ostao je do 1945, kada je prešao na dužnost profesora Beogradskog univerziteta.
Dr Nikola Škerović (1945–1954)
Rođen je 1884. u Slatini kod Danilovgrada. Nižu gimnaziju završio je u Beogradu, a višu gimnaziju u Rusiji. Studije slovenske istorije i filologije završio je na Karlovom univerzitetu u Pragu, gde je i doktorirao.
Kao direktor gimnazije u Peći Škerović je 1941. godine počeo da radi u Arhivu, da bi u septembru 1945. bio postavljen na mesto upravnika. Bio je naučni radnik i istaknuti saradnik više domaćih i stranih listova i časopisa i član Istorijskog instituta Srpske akademije nauka.
Edib Hasanagić (1954–1958)
Rođen je 1914. u Priboju. Gimnaziju je završio u Skoplju, a Pravni fakultet u Beogradu.
Ističe se njegov doprinos na aktiviranju i afirmaciji Društva arhivskih radnika Srbije. Bio je jedan od inicijatora organizovanja propagandne „Nedelje prikupljanja istorijskih dokumenata“, kao i glavni urednik časopisa Arhivski almanah i Arhivist.
Sredoje Urošević (1958–1963)
Rođen je 1917. u Donjoj Trepči kod Čačka. Završio je Učiteljsku školu u Užicu, a Vojnu akademiju u Sovjetskom savezu.
Kao general-major postavljen je na dužnost direktora Arhiva Srbije.
Jelena Popović (1963–1967)
Rođena je 1914. u Kruševcu. Diplomirala je 1938. na Odseku jugoslovenske književnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu.
Kao direktor Arhiva Srbije doprinela je donošenju Zakona o arhivskoj građi i arhivskoj službi 1967. godine, kojim je Arhiv Srbije određen za matični arhiv na teritoriji Republike Srbije.
Božidar Manić (1967–1977)
Rođen je 1928. u Pirotu. Diplomirao je na Grupi za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu.
Za vreme njegovog upravljanja Arhivom Srbije formirano je Arhivsko veće i Zajednica arhiva Srbije, koja je bila aktivna na izdavanju vodiča kroz arhivsku građu.
Odlikovan je Ordenom rada sa zlatnom zvezdom.
Mirjana Rakočević-Dajić (1977–1991)
Rođena je 1927. u Bihaću, u Bosni i Hercegovini. Diplomirala je na Grupi za slovenske jezike i književnost Filozofskog fakulteta u Beogradu.
Imenovana je za vršioca dužnosti direktora 1977, a 1978. godine je postavljena za direktora Arhiva Srbije. Ovu dužnost je obavljala do penzionisanja, 1991. godine.
Stručno usavršavanje, koje je stekla na Moskovskom državnom istorijskom arhivskom institutu, omogućilo joj je da pomogne unapređenje arhivske delatnosti pisanjem brojnih arhivističkih i istoriografskih radova i prevođenjem radova stranih autora.
Zoran Veljanović (1991–1993)
Rođen je 1931. u Mačvanskoj Mitrovici. Gimnaziju i Pravni fakultet završio je u Beogradu.
Bio je vršilac dužnosti direktora Arhiva Srbije od 1991. do 1993. godine. U ovom periodu posebna pažnja posvećena je sređivanju arhivske građe srpske provenijencije u dijaspori.
Milorad M. Radević (1993–2000)
Rođen je 1936. u Šekularu, u Crnoj Gori. Diplomirao je na Grupi za sociologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu.
Ističe se kao autor brojnih naučnih radova iz oblasti sociologije, istorije i arhivistike.
Odlikovan je Ordenom rada sa zlatnim vencem.
Ljubodrag Popović (2000–2001)
Diplomirao je na Filozofskom fakultetu 1957. godine, na Grupi za istoriju.
U Arhivu Srbije radio je kao profesor na tečaju za arhivske radnike od 1968. do 1991. godine. Radio je u Komisiji za restituciju kulturnih dobara iz Austrije od 1975–1989. godine i na zaštiti i sređivanju arhivske građe srpske provenijencije u manastiru Hilandar i Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini u Trstu.
Bio je vršilac dužnosti direktora Arhiva Srbije od 2000. do 2001. godine.
Autor je više knjiga sa tematikom iz istorije Srbije 19. i početka 20. veka i preko 250 radova iz istorije i arhivistike, među kojima je i udzbenik iz arhivistike.
Mr Vladimir Milosavljević (2001)
Rođen je 21. januara 1953. u Saratovu, Rusija. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu na Grupi za istoriju. Magistrirao je 1989. godine. Tokom 2001. godine bio je vršilac dužnosti direktora Arhiva Srbije.
Autor je više naučnih radova, aktivno je sarađivao sa redakcijama časopisa Jugoslovenski istorijski časopis, Arhivist i Arhivski pregled, prevodio stručne tekstove i članke stranih autora sa ruskog jezika na srpski, prevodio sadržaje i rezimea priloga sa srpskog jezika na ruski i sa makedonskog na ruski.
Jovan Pejin (2001–2003)
Rođen je 1944. godine u Kikindi. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu, na Grupi za istoriju.
U Arhivu Srbije bio je zaposlen od 1971. do 2010. godine, a direktor ove institucije bio je od 2001. do 2003. godine.
Kao arhivski savetnik sa bogatim iskustvom na sređivanju i objavljivanju arhivske građe, autor je preko 300 stručnih radova na polju arhivistike i istoriografije.
Vjera Mitrović (2003–2007)
Rođena je 1949. u Danilovgradu, u Crnoj Gori. Diplomirala je na Grupi za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Radeći dugo godina u Arhivu Srbije, stekla je stručno zvanje arhivskog savetnika.
Dr Miroslav Perišić (2007– )
Arhivska građa
Umetnička zbirka
