Kuršumlija je privredni, kulturno-prosvetni i administrativni centar Kosanice i Gornje Toplice, grad veoma bogate prošlosti i sedište opštine koja teritorijalno pripada Topličkom upravnom okrugu. Prostire se na 952 km2, po prostranstvu se nalazi na 12. mestu u Republici, ima 90 naselja i spada u red ekonomski najnerazvijenijih područja u Srbiji.
Kuršumlija je smeštena u živopisnoj kotlini, na ušću Banjske u Toplicu, podno Samokova, na raskrsnici važnih puteva. Dolinom Kosanice prolazi magistralni put Niš-Priština-Peć i železnička pruga Niš-Kuršumlija-Kosovo Polje.
952 km2
90
Istorijski kontekst
U pisanim dokumentima naselje se prvi put pominje davne 1019. godine. Posle doseljavanja u ove krajeve, po mnogobrojnim izvorima termalnih voda, Sloveni naselju i čitavoj oblasti daju ime Toplice, što se ustanovljava u Povelji vizantijskog cara Vasilija II, koju je te godine, uputio Ohridskoj arhiepiskopiji. Ne zna se, međutim koliko se dugo naselje, podignuto kraj rimskog utvrđenja, u doba Vizantije zvalo tim imenom.
U doba Rimljana današnja Kuršumlija se zvala Ad Fines, što znači „na kraju“, odnosno na granici ondašnjih provincija Dalmacije i Mezije. Reč je o naselju iz najstarijih vremena. Ono, međutim, poseban značaj dobija u 12. veku. Ovde je veliki srpski župan Stevan Nemanja imao prvu prestonicu. Istoričari navode da je županov dvor bio podignut od „drveta i kamena i opasan drvenim plotom“.
Šezdesetih godina 12. veka Nemanja je ovde podigao dva velelepna manastira – Svetog Nikole , na ušću Banjske u Toplicu, i Svete Bogorodice, na ušću Kosanice u Toplicu. Manastir Svetog Nikole sagrađen je u razdoblju od 1165. i 1168. godine posle pripajanja Dubočice Raškoj i Nemanjinog susreta sa vizantijskim carem Manojlom Komnenom u Naisusu, dašanjem Nišu, posle čega su ovamo stigli majstori iz Carigrada.
U hramu Svete Bogorodice, zamonašila se Nemanjina žena Ana, svetovno Anastasija, a u tom manastiru poslednje dane provele su i sultanija Mara i Agripina, svetovno Miroslava, koja je umrla 1332. godine i sahranjena u porti hrama Svete Bogorodice.
Po ovim bogomoljama s kulama i kupolama, poluobličastim svodovima i bogato ukrašenim prozorima, naselje kraj njih je nazvano Bele Crkve. Svetinje su bile pokrivene olovnim pločama, izlivenim najverovatnije u livnicama u selu Mrče, koje su bleštale na suncu i videle se ne nadaleko. Po datumu gradnje i graditeljskim osobinama predstavljaju protopit Nemanjinih kasnijih građevina i začetke raško–vizantijskog neimarstva na ovim prostorima.
Krajem 15. i početkom 16. veka Turci su skidali olovni krov s bogomolja i od toga pravili kuršume. Po tom je, veli predanje naselje nazvano današnjim imenom – Kuršumlija.
Geografski položaj
Opština Kuršumlija se nalazi na jugu Srbije u Topličkom okrugu, a njena teritorija je uglavnom smeštena u gornjem toku reke Toplice, u slivovima njenih pritoka Kosanice i Banjske. Administrativni i kulturni centar opštine je grad Kuršumlija. Opština obuhvata 952 km2. Na tom prostoru, u 90 naselja, po popisu iz 2002. godine, živi 21.608 stanovnika (manje za 1.760 u odnosu na popis iz 1991. godine – negativan prirodni priraštaj: -127 na 1000), od kojih oko 15000 u gradu.
Geografski položaj opštine je izrazito brdsko – planinski i tranzitnog karaktera. Kuršumlija, podignuta na mestu rimskog naselja, nalazi se na strategijski važnoj saobraćajnici Niš – Priština – Peć, te je, oduvek svedok mnogobrojnih istorijskih dešavanja. Jugozapadna granica opštine, većim delom, u dužini od 105 km, poklapa se sa prirodnom i političko – administrativnom granicom Toplice i Kosmeta, sa dva glavna prevoja, Merdare i Prepolac, koji se nalaze na tom potezu. Dolinom reka Toplice i Kosanice prolazi važan železnički i magistralni pravac Niš – Prokuplje – Kuršumlija – Kosovo Polje. Takođe, putnim pravcem preko Blaca opština je povezana sa Brusom, Kopaonikom, Kruševcem i dalje Beogradom.
Opština ima značajne potencijale u razvoju poljoprivrede (voćarstva i stočarstva), kao i u drvnoj industriji, gajenju i preradi pečuraka. Takođe, opštinu Kuršumliju karakterišu i velike površine ekološki očuvanog poljoprivrednog zemljišta, postojanje obnovljivih prirodnih resursa pogodnih za proizvodnju električne energije, bogastvo šumskih plodova, lekovitog bilja i divljeg voća. Valja napomenuti i to da blizina banja i planinskih centara daje opštini značajne mogućnosti i za razvoj turizma. Zahvaljujući navedenim potencijalima opština Kuršumlija bi mogla veoma brzo da izađe iz kruga najnerazvijenih opština u Srbiji.
Teritoriju opštine Kuršumlija, utvrđenu zakonom, čine naseljena mesta, odnosno područja katastarskih opština koje ulaze u sastav opštine Kuršumlija i to 95 katastarskih opština.
Članom 55. stav 5. Zakona o vodama (Sl. glasnik RS“ br 30/10) propisano je da Operativni plan za vode drugog reda donosi nadležni organ jedinice lokalne samouprave, uz pribavljeno mišljenje javnog vodoprivrednog preduzeća.
Članom 55. stav 6. Zakona o vodama propisano je da Operativni plan za vode drugog reda naročito sadrži: podatke potrebne za efikasno sprovođenje odbrane od poplava, kriterijume za proglašavanje odbrane od poplava, imena rukovodilaca i nazive subjekata odbrane od poplava, način uzbunjivanja i obaveštavanja.
Takođe istim članom ZOV-a propisano je da se Operativni plan za vode drugog reda donosi u skladu sa Opštim planom i Operativnim planom za vode prvog reda, za period od jedne godine, najkasnije 30 dana od dana donošenja Operativnog plana za vode prvog reda.
Kuršumlijska Banja
Kuršumlijska Banja nalazi se 11 km jugozapadno od Kuršumlije, u kotlinskom proširenju reke Banjske na 442 m nadmorske visine. Kuršumlijska Banja ima dugu i bogatu prošlost. Njene termomineralne vode korišćene su još u doba Rimljana, o čemu svedoče brojni arheološki nalazi, koji ukazuju da se u banji razvijalo značajno rimsko naselje. Pored nalaza rimskih novčića, ostataka objekata, izdvaja se mermerni žrtvenik koji je jedna rimska sveštenička porodica posvetila Nimfama, kao i mermerna ploča na kojoj je sačuvano rimsko ime Kuršumlijske Banje, koje glasi: AQUARUM BASIANARUM.
Prolom Banja
Prolom Banja se nalazi na krajnjem jugoistoku opštine Kuršumlija, u nekadašnjem vulkanskom planinskom kraju, na južnim padinama planine Sokolovice, na 598 m nadmorske visine. Smeštena je u Prolombanjskoj kotlini, između planina Sokolovice (1050 m) na severu, Arbanaške (1109 m) na severoistoku, Radana (1409 m) na istoku, Prolomske planine (1104 m) na jugu i Mejanske planine (943 m) na jugozapadu. Od opštine Kuršumlija udaljena je 23 km. Prolom Banja je asfaltnim putem do Rudara, u dužini od 11 km povezana sa magistralnim putem Niš – Priština i železničkom prugom Niš – Kuršumlija – Kosovo Polje – Peć. Do banje se dolazi direktnim autobuskim linijama iz Kuršumlije, Prokuplja (59 km), Niša (90 km), Kruševca (98 km), Aleksinca (121 km), Beograda (290 km preko Kruševca, 322 km preko Niša) i Novog Sada (368 km).
Lukovska Banja
Lukovska Banja je mlado banjsko naselje, lečilište, klimatsko oporavilište i turistički centar u jugoistočnom delu Kopaonika, na severozapadu opštine Kuršumlija. Poznata je po najvećem broju izvora (37) i ogromnoj količini od preko 100 l/s vrelih (do 65°C) mineralnih voda. To je najviša banja u Srbiji, čije je središte na 681 metar nadmorske visine pa je istovremeno i vazdušna banja. Lukovska Banja je udaljena od Kuršumlije 36 km.
Narodna biblioteka
Predškolska ustanova
Prvo obdanište u Kuršumliji otvoreno je 1934. godine
Iz oskudne dokumentacije, kojom se raspolaže, nije moguće razrešiti dilemu da li je prvo zabavište u Kuršumliji osnovano 1934. ili 1935. godine. Podaci iz Učiteljskog kalendara za „prostu 1935. godinu“, u izdanju Jugoslovenskog učiteljskog udruženja iz Beograda, ukazuju da je u Srezu Kosaničkom u Kuršumliji radila zabavilja Marija L. Nunić. Došla je iz Dubrovnika i udala se za sudiju Antona Babića iz Kuršumlije. Kako su izveštaji pripremani za period od septembra do septembra, može se zaključiti da je zabavište radilo u poslednjem tromesečju 1934. godine. U prilog takvom zaključku govori i godišnjak „Vardar“ za 1935. godinu u kojem se navodi da je Kolo srpskih sestara iz Kuršumlije još 1934. godine dobilo odobrenje od Ministarstva prosvete da otvori Dečje zabavište. „Najmljena je zgrada sa mesečnom kirijom od 200 dinara, kupljen je nameštaj za zabavište, za 3.000 dinara. Postavljena je i učiteljica, a imali smo tu nesreću da ni do danas ne dobijemo tu učiteljicu, koju stotinu dece sa nestrpljenjem očekuju“.
Osnovne škole
U Kuršumliji danas postoje dve osnovne škole:
Osnovna škola „Miloje Zakić“ sa odeljenjima u Lukovu (osam razreda), Seocu, Štavi, Babici, Mačkovcu, Tmavi, Žuču (četiri razreda) i
Osnovna škola „Drinka Pavlović“, sa područnim odeljenjima u Rači i Grabovnici (osmorazredna), zatim u Bogujevcu, Dobrom Dolu, Donjem Točanu, Ivan Kuli, Kuršumlisjkoj Banji, Kastratu, Merdaru, Maloj Kosanici, Mačjoj steni, Prolom Banji i Rudaru – (četvororazredna).
Srednje škole
Srednjoškolski sistem u Kuršumliji čine dve srednje škole – Ekonomska škola i Gimnazija. Obe škole izvode nastavu u istoj zgradi.
Hitna služba
Iako je u sastavu Doma zdravlja u Kuršumliji, treba je posebno opisati. Hitna pomoć je kompletno opremljena donatorskim sredstvima, pretežno donacijama Vlade Norveške i norveškog Crvenog krsta.
U Hitnu pomoć se nije uložilo samo u opremu, nego i u dodatnu edukaciju osoblja. Tako da su i vozači hitne pomoći obučeni da kada zatreba, pruže adekvatnu prvu pomoć.
Kuršumlija može da se pohvali efikasnošću Hitne pomoći, što u gradu sa sve više starih osoba mnogo znači.
Dom zdravlja Kuršumlija
Dom zdravlja Kuršumlija je samostalna zdravstvena ustanova, koja se bavi pružanjem primarne i specijalističko konsultativne zdravstvene zaštite. Pokriva teritoriju od oko hiljadu kilometara kvadratnih sa 92 naseljena mesta, čija je prosečna udaljenost od ustanove oko 40 kilometara.